การสอบทาน (Reviews) ในการสอบทานข้อมูลทางการเงินหรืองบการเงิน เช่น การสอบทานงบการเงินระหว่างกาล ผู้สอบบัญชีจะใช้วิธีการที่แตกต่างไปจากการสอบบัญชี ซึ่งวิธีการนี้ไม่อาจได้รับหลักฐานครบถ้วนดังที่ได้รับจากสอบบัญชี เป็นต้นว่า อาร มิได้สังเกตการตรวจนับสินค้าคงเหลือ มิได้ขอคำรับรองยืนยันจากลูกหนี้ ดังนั้น จึงไม่อาจ ให้ความเชื่อมั่นในความถูกต้องของข้อมูลทางการเงินหรืองบการเงินในระดับเดียวกับการสอบ บัญชี ในกรณีนี้ ผู้สอบบัญชีจะแสดงความเชื่อมั่นในเชิงปฏิเสธ (Negative Assurance) ว่า “ไม่พบสิ่งที่เป็นสาระสำคัญซึ่งควรนำมาปรับปรุงงบการเงินระหว่างกาลนี้ให้เป็นไปตามหลัก การบัญชีที่รับรองทั่วไป จากการสอบทานของข้าพเจ้า” อย่างไรก็ดี ในการแสดงความเชื่อ มั่นนี้ ผู้สอบบัญชีจะต้องหาหลักฐานให้เพียงพอสนับสนุนความเชื่อมั่นดังกล่าวด้วย หากผู้ สอบบัญชีไม่สามารถหาหลักฐานมาประกอบการแสดงความเชื่อมั่นแล้ว ก็ไม่ควรแสดงความ เชื่อมั่นดังกล่าว

 วิธีการปฏิบัติงานตามแต่จะได้ตกลงกัน (Agreed-upon Procedures) ใน กรณีที่ลูกค้าประสงค์จะให้ผู้สอบบัญชีให้บริการบางประเภทโดยเฉพาะเจาะจง เช่น การ ตรวจสอบรายละเอียดลูกหนี้ การตรวจสอบอุปกรณ์สำนักงาน และการตรวจสอบบัญชีเงิน ลงทุน เป็นต้น โดยต้องการให้ผู้สอบบัญชีตรวจสอบรายการนั้นๆ โดยละเอียด มิใช่การ ทดสอบเช่นในกรณีการสอบบัญชี เช่น ในการตรวจสอบลูกหนี้ ลูกค้าอาจต้องการให้ผู้สอบ บัญชีหารายละเอียดลูกหนี้แต่ละราย ลูกหนี้ยังมีตัวตนอยู่หรือไม่ อาจติดตามเก็บหนี้ได้หรือไม่ และยอดรวมรายละเอียดลูกหนี้ตรงกับยอดในบัญชีคุมหรือไม่ เมื่อได้ทราบวัตถุประสงค์ของ การตรวจสอบแล้ว ผู้สอบบัญชีจะวางวิธีการตรวจสอบเพื่อให้ได้ข้อเท็จจริงประกอบรายงาน ของตน แล้วจะรายงานข้อเท็จจริงที่ตรวจพบให้ลูกค้าทราบ บริการดังกล่าวถือเป็น Fact Findings ส่วนการตัดสินใจ เช่น การตั้งค่าเผื่อหนี้สงสัยจะสูญ และการปรับปรุงยอดคงเหลือ ในบัญชีคุมยอดให้ตรงกับรายละเอียดลูกหนี้ เป็นหน้าที่ของลูกค้าที่จะพิจารณาตัดสินใจเอง

การประกอบและจัดเสนอข้อมูล (Compilations) ลูกค้าอาจประสงค์ใช้บริการ ผู้สอบบัญชีซึ่งเป็นผู้มีความรู้ความชำนาญทางด้านบัญชี ช่วยรวบรวมข้อมูล จัดประเภท และจัดทำงบการเงิน จากข้อมูลที่มีอยู่โดยไม่ต้องทดสอบความถูกต้องของรายการ บริการ ดังกล่าวมิได้มีวัตถุประสงค์และมิได้เป็นการจัดหาหลักฐาน เพื่อให้ผู้สอบบัญชีสามารถแสดง ความเห็นหรือความเชื่อมั่นใดๆ เกี่ยวกับงบการเงินนั้น อย่างไรก็ดี ผู้ใช้งบการเงินมักจะมี ความมั่นใจอยู่บ้างเมื่องบการเงินนั้นได้จัดทำโดยผู้สอบบัญชีซึ่งเป็นผู้มีความรู้ความสามารถใน วิชาชีพและใช้ความระมัดระวังเยี่ยงผู้ประกอบวิชาชีพ ในกรณีนี้ผู้สอบบัญชีต้องระมัดระวัง มิให้ลูกค้านำชื่อของผู้สอบบัญชีไปเกี่ยวข้องกับงบการเงินในลักษณะที่จะทำให้ผู้ใช้งบการเงิน เข้าใจผิดว่างบการเงินนั้นได้ผ่านการตรวจสอบแล้ว

ในทางปฏิบัติ ลูกค้ามักจะขอให้ผู้สอบบัญชีจัดทำงบการเงินโดยจัดหาข้อมูลให้ และให้ ผู้สอบบัญชีตรวจสอบข้อมูลและงบการเงินด้วย ในกรณีเช่นนี้ การจัดทำงบการเงินและหมายเหตุ ประกอบงบการเงิน อาจถือเป็นส่วนหนึ่งของการสอบบัญชี และคิดค่าบริการรวมไปกับการ สอบบัญชีได้

วัตถุประสงค์ของการตรวจสอบ

การตรวจสอบบัญชีโดยผู้สอบบัญชีรับอนุญาต มีวัตถุประสงค์เพื่อที่จะให้ผู้สอบบัญชี ได้มาซึ่งหลักฐานประกอบรายการที่ปรากฏในงบการเงิน เพื่อให้ได้ผลสรุปที่อาจใช้เป็น หลักเกณฑ์ในการแสดงความเห็นเกี่ยวกับงบการเงินที่ตรวจสอบว่าถูกต้องตามที่ควรในสาระ สำคัญ และเป็นไปตามหลักการบัญชีที่รับรองทั่วไปหรือไม่ งานตรวจสอบของผู้สอบบัญชีเพื่อ ให้บรรลุตามวัตถุประสงค์ข้างต้น อาจแยกพิจารณาได้เป็น 2 ด้าน คือ

1. งานตรวจสอบระบบข้อมูล (Audit of the Information Systems) 2. งานตรวจสอบรายการบัญชีและยอดคงเหลือ (Substantive Audit Tests of Transactions and Balances)
2. งานตรวจสอบบัญชีและสินค้าคงเหลิอ (Substantive Audit Tests of Transaction and Balances)
3. งานตรวจสอบระบบข้อมูล

การตรวจสอบระบบข้อมูลแบ่งออกเป็น 2 ขั้นตอน คือ การทำความเข้าใจเกี่ยวกับ ธุรกิจที่ตรวจสอบ และการศึกษาระบบการควบคุมภายใน

(1) การทำความเข้าใจเกี่ยวกับธุรกิจที่จะตรวจสอบ ผู้สอบบัญชีจะต้องมีความ เข้าใจดีเกี่ยวกับธุรกิจที่ลูกค้าประกอบอยู่ เพื่อช่วยให้วางแนวการตรวจสอบได้รัดกุมขึ้นใน ด้านที่มีความเสี่ยงสูง

ความเสี่ยงในการตรวจสอบ (Audit Risk) หมายถึง ความเสี่ยงที่เกิดขึ้นในกรณี ที่ผู้สอบบัญชีแสดงความเห็นอย่างไม่ถูกต้องต่องบการเงินที่มีข้อผิดพลาดอันเป็นสาระสำคัญ ความผิดพลาดอย่างมีสาระสำคัญนี้อาจเกิดขึ้นโดยมิได้ตั้งใจหรือเจตนาก่อให้เกิดขึ้นก็ได้

การวิเคราะห์ธุรกิจของลูกค้าจะช่วยในการประเมินความเสี่ยง โดยช่วยให้ผู้สอบ บัญชีทราบว่าผู้บริหารจงใจก่อให้เกิดความผิดพลาดในข้อใด และช่วยให้ทราบถึงสาเหตุที่อาจ ทำให้กิจการไม่สามารถดำรงอยู่ต่อไปได้ รวมทั้งรายการที่มีความยุ่งยากซับซ้อนอันอาจมีการ บันทึกบัญชีผิดพลาด นอกจากนี้ ผู้สอบบัญชีอาจศึกษาและประเมินผลการควบคุมภายใน เพื่อที่จะทราบข้อผิดพลาดที่เกิดขึ้นโดยมิได้ตั้งใจที่เรียกว่า Control Risk ด้วย ในการวิเคราะห์ ธุรกิจที่ตรวจสอบ อาจพบว่าความเสี่ยงเกิดจากสาเหตุดังต่อไปนี้

กิจการประเภทเดียวกัน อาจทำให้ผู้บริหารพยายามแสดง เป็นต้น

1. การแข่งขันของ กำไรสูงโดยรับรู้รายได้ที่ยังไม่เกิดขึ้นหรือยึดเวลารับรู้ค่าใช้จ่ายออกไป ธุรกิจลดต่ำลง อาจสืบเนื่องมาจากปริมาณความต้องการผลิตภัณฑ์ของ กิจการลดลง สินค้าขายไม่ออก ผู้สอบบัญชีควรสังเกตว่ากิจการได้รับผลกระทบมากน้อยเพียงใด และจะสามารถดำรงอยู่ต่อไปหรือไม่เพียงใด ในกรณีที่ผลกระทบมีมาก ข้อสมมติเกี่ยวกับ การดำรงอยู่ของกิจการในการบันทึกบัญชีอาจไม่เหมาะสมกับภาวะปัจจุบัน ผลิตภัณฑ์ในตลาดลดลง อาจมีปัญหา
2. ธุรกิจลดต่ำลง อาจสืบเนื่องมาจากปริมาณความต้องการผลิตภัณฑ์ของสินค้าลดลง สินค้าขายไม่ออก ผู้สอบบัญชีควรสังเกตุว่ากิจการได้รับผลกระทบมากน้อยเพียงใดและสามารถดำรงค์อยู่ได่ต่อไปหรือม่เพียงใด ในกรณ๊ที่มีผลกระทบมากข้อสมมุติเกี่ยวกับการดำรงค์อยู่ของกิจการการบันทึกยัฯชีอาจไม่เหมาะสมในสภาวะปัจจุบัน
3. ผลิตไม่เต็มที่ เนื่องจากความต้องการ สินค้าคงเหลือล้าสมัยหรือเก่าเก็บ หรือมีปริมาณสูงเกินไป หรือต้นทุนสูงเนื่องจากรับภาระ ค่าใช้จ่ายในการผลิตสูง
4. กิจการที่มีความเกี่ยวพันกัน (Related Parties) ในฐานะบริษัทใหญ่ บริษัท ย่อย หรือบริษัทที่มีกรรมการชุดเดียวกัน รายการค้าระหว่างบริษัทอาจมิใช่รายการที่เกิด ขึ้นจริง หรือมิได้บันทึกในราคายุติธรรม

(2) การทำความเข้าใจเกี่ยวกับระบบการควบคุมภายใน ผู้สอบบัญชีจะศึกษาถึง ระบบการควบคุมภายในเพื่อที่จะทราบถึงประเภทของข้อผิดพลาดและประเมิน Control Risk ระบบการควบคุมภายในเป็นวิธีการที่วางไว้เพื่อป้องกันการผิดพลาดอันมีสาระสำคัญ ซึ่งทำให้ ลดปริมาณหลักฐานที่จะต้องหามาเพื่อพิสูจน์ความถูกต้องของรายการค้าและยอดคงเหลือ ในการศึกษาระบบการควบคุมภายใน ผู้สอบบัญชีจะต้องทำความเข้าใจถึงการ ควบคุมด้านต่างๆ ระบบบัญชี และวิธีการควบคุม ซึ่งทำให้ผู้สอบบัญชีสามารถที่จะ 1. ทราบประเภทของข้อผิดพลาดที่สำคัญ 2. ทราบถึงปัจจัยที่อาจกระทบต่อความเสี่ยงในการผิดพลาด บัญชีและยอดคงเหลือ

3. วางวิธีการทดสอบรายการ
4. งานตรวจสอบรายการบัญชีและยอดคงเหลือโดยการทดสอบในสาระสำคัญ (Substantive Tests)

เมื่อผู้สอบบัญชีได้ทำความเข้าใจในระบบการควบคุมภายในแล้ว ก็จะทำการทดสอ รายการบัญชีและยอดคงเหลือ วัตถุประสงค์ของการตรวจสอบก็เพื่อที่จะหาหลักฐานมาประกอ ความเห็น วิธีการตรวจสอบที่จะใช้จะขึ้นอยู่กับสภาพและปริมาณของหลักฐานที่ต้องก ดังนั้น อาจกล่าวได้ว่าวิธีการตรวจสอบกำหนดขึ้นโดยพิจารณาจากวัตถุประสงค์ของก ตรวจสอบ วิธีการตรวจสอบอย่างหนึ่งอาจทำให้บรรลุวัตถุประสงค์มากกว่า 1 ประการ

การตรวจนับหลักทรัพย์ทำให้ทราบว่ามีหลักทรัพย์อยู่จริง (Existence) จดทะเบียนในนามของ กิจการ (Rights) รายละเอียดต่างๆ ของหลักทรัพย์ ตลอดจนภาระผูกพันที่จะนำไปเปิดเผย ในงบการเงินและหมายเหตุประกอบงบการเงิน (Presentation and Disclosure)

การทดสอบสาระสำคัญ (Substantive Tests) หมายถึง การตรวจสอบหลักฐานประกอบ รายการที่ปรากฏในงบการเงิน ซึ่งจะกระทำภายหลังการตรวจสอบระบบข้อมูลดังกล่าว ข้างต้นแล้ว เพื่อที่จะให้ผู้สอบบัญชีสามารถแสดงความเห็นเกี่ยวกับงบการเงินได้ จําเป็นจะ ต้องกำหนดเป้าหมายในการตรวจสอบ ซึ่งมีอยู่ 5 ประการที่สำคัญดังนี้ คือ

1. ความมีอยู่หรือเกิดขึ้นจริง (Existences or Occurrence)
2. ความถูกต้องครบถ้วน (Completeness)
3. กรรมสิทธิ์และภาระหนี้สิน (Rights and Obligation)
4. การตีราคาหรือการกระจายราคา (Valuation or Allocation)
5. การแสดงรายการและการเปิดเผยข้อมูล (Presentation and Disclosure)

1. ความมีอยู่หรือเกิดขึ้นจริง (Existence or occurrence) งบการเงินที่ตรวจสอบ เป็นการสำแดงของผู้บริหารว่ามีสินทรัพย์ หนี้สิน ทุน รายได้ ค่าใช้จ่าย กำไรหรือขาดทุน รวมทั้งการเปลี่ยนแปลงฐานะการเงินเป็นจำนวนเท่าใดในแต่ละประเภท ผู้สอบบัญชีจะทดสอบ ในสาระสำคัญเพื่อให้ทราบว่า มีสินทรัพย์ หนี้สิน และส่วนของผู้ถือหุ้นอยู่จริงเท่าใด มี รายได้ ค่าใช้จ่าย กำไรหรือขาดทุนเกิดขึ้นจริง และรายการที่ปรากฏในงบการเงินมิได้รวม รายการที่ไม่ได้เกิดขึ้นจริงอยู่ด้วย ซึ่งจะทำให้งบการเงินผิดไป ซึ่งเรียกว่าเป็น Erors of Commission
2. ความถูกต้องและครบถ้วนของรายการ (Completeness) ในทางปฏิบัติ มักจะ ปรากฏว่าสินทรัพย์และรายได้มีความโน้มเอียงที่จะแสดงไว้สูงกว่าที่มีอยู่และเกิดขึ้นจริง และ ตรงกันข้าม หนี้สินและค่าใช้จ่ายมักจะแสดงไว้ต่ำกว่าจำนวนที่มีอยู่และเกิดขึ้นจริง ซึ่งมีผล ทำให้สินทรัพย์สุทธิและกำไรสุทธิสูงกว่าที่ควร ดังนั้น ในการตรวจสอบ จึงจำเป็นต้องเน้นถึง ความถูกต้องและครบถ้วนของรายการ (Completeness) โดยถือหลักว่ารายการค้าที่เกิดขึ้น ได้นำมาลงบัญชีโดยถูกต้องและครบถ้วนแล้ว
3. กรรมสิทธิ์และภาระหนี้สิน (Rights and Obligation) ผู้สอบบัญชีจะต้องหาหลักฐาน เพื่อให้ทราบแน่ชัดว่า สินทรัพย์ตามที่ปรากฏในงบการเงินเป็นกรรมสิทธิ์ของกิจการ และ หนี้สินเป็นภาระความรับผิดชอบของกิจการ กล่าวคือ รายการสินทรัพย์แต่ละประเภทมิได้ รวมสินทรัพย์ที่มิใช่กรรมสิทธิ์ของกิจการ เช่น สินค้ารับฝากขาย หรือสินค้าที่ขายไปแล้วแต่ ยังไม่ได้ส่งของให้ผู้ซื้อ และหนี้สินเกิดขึ้นจากการดำเนินธุรกิจมิใช่หนี้สินส่วนบุคคล
4. การตีรราคาหรือหรือการกระจายราคา (Valuation or Allocation) ผู้สอบบัญชีจะต้อง 4. การตีราคาหรือการกระจา ตรวจสอบให้ทราบว่า สินทรัพย์และหนี้สินได้บันทึกและแสดงไว้ในงบการเงินโดยถูกต้องตาม หลักการบัญชีที่รับรองทั่วไปหรือไม่ การกระจายราคาทุนของทรัพย์สินเป็นค่าเสื่อมราคา การคิดต้นทุนของสินค้าได้รวมส่วนเฉลี่ยค่าใช้จ่ายในการผลิตแล้วหรือไม่ นโยบายเกี่ยวกับ การตั้งดอกเบี้ยจ่ายเป็นราคาทุนของทรัพย์สิน นโยบายการตั้งค่าใช้จ่ายฝ่ายทุนเป็นราคาทุน เหล่านี้เป็นไปตามหลักการบัญชีที่รับรองทั่วไปหรือไม่
5. การแสดงรายการและการเปิดเผยข้อมูล (Presentation and Disclosure) การ จัดทำงบการเงินเป็นการแสดงผลการจดบันทึกรายการค้าโดยจัดประเภทและเรื่องสำคัญให้ ถูกต้องตามหลักการบัญชีที่รับรองทั่วไป รายการที่มีลักษณะเหมือนกันอาจบันทึกไว้ในบัญชี เดียวกัน แต่เมื่อนำมาแสดงในงบการเงิน อาจจำเป็นต้องแยกประเภทให้ถูกต้อง เช่น ทรัพย์สินที่มิได้ใช้งานแล้วรอการจำหน่าย หรือเครื่องจักร เครื่องมือที่มีสัญญาเช่าระยะยาว ซึ่งนำไปลงบัญชีไว้รวมกับสินทรัพย์ที่เป็นกรรมสิทธิ์ของกิจการ รวมทั้งหนี้สินระยะยาว ส่วนที่ถึงกำหนดชำระภายในหนึ่งปีซึ่งรวมอยู่ในบัญชีหนี้สินระยะยาว เป็นต้น ผู้สอบบัญชี ผู้ จะต้องตรวจสอบความถูกต้อง เพื่อมิให้ผู้ใช้งบการเงินเข้าใจผิดพลาดและขาดข้อมูลสำคัญ สำหรับการตัดสินใจ ตรวจสอบข้อมูลต่างๆ ที่เปิดเผยไว้ในหมายเหตุประกอบงบการเงินว่า จ มีความครบถ้วนและถูกต้อง เพื่อมิให้ผู้ใช้งบการเงินเข้าใจผิดพลาด